الناس علی ادب ملوکهم!

دو رئیس جمهور فعلی و سابق، آقایان روحانی و احمدی نژاد، لا اقل در اذهان عمومی و حتی بسیاری از خواص، شخصیت هایی کاملا متفاوت دارند. از این رو بسیار مفید به نظر می رسد که ببینیم چرا، چطور و تا چه حد، دو شخصیت حقیقی تا این حد متفاوت و در بعضی موارد متضاد، وقتی در جایگاه حقوقی مشابه قرار می گیرند، این قدر شبیه رفتار می کنند. 

لازم به ذکر است که موارد ذیل،‌ الزاما محدود به دو رئیس جمهور اخیر نمی شوند:

۱- رئیس جمهورم؛ پس حرفم وحی منزل است چون منتخب اکثریتم

وقتی شخصی در مهم ترین جایگاه اجرایی کشور و دومین جایگاه ارشد نظام جمهوری اسلامی ایران قرار می گیرد، تا حدی طبیعی است که احساس کند که از همه مهم تر، محبوب تر و عزیزتر است، اما مبتنی بر تعالیم اسلامی، هیچ شخصی جز معصومین علیهم السلام، از انتقاد و امر به معروف و نهی از منکر، مبرا نیستند و هر شخصی که نتوان به نظرات وی نقد کرد، در معرض فساد قرار می گیرد. 

اما در عمل، معمولا وقتی نقدی به شخصی در حد رئیس جمهور مطرح می شود، بسیاری از دولت مردان و حتی بخشی از مردم، استدلالی را طرح می کنند که از حیث مبانی اسلامی، عقلی و حتی جهانی و بین المللی، باطل و بی پایه و اساس است؛ آن هم این است که چون فلان شخص توانسته بهمان میلیون رای از مردم کسب کند و نهایتا با رای اکثریت مطلق، حائز صلاحیت تکیه زدن به جایگاه ریاست جمهوری را پیدا کرده است، پس تا اطلاع ثانوی و تا زمانی که وی در این سمت باقی است، هیچ کس حق ندارد با نظرات وی مخالفت کند، چون اگر با نظرات وی مخالفت کند، به مثابه این است که با اکثریت مطلق جامعه مخالفت کرده است.

سبقه ی این رویکرد باز می گردد به زمان ریاست جمهوری آیت الله هاشمی رفسنجانی که شعارهایی هم چون «مخالف هاشمی، مخالف رهبر است، مخالف رهبری، دشمن پیغمبر است» سر داده می شد. اما هر چه به زمان حال نزدیک تر می شویم، این رویه با قوت بیشتری ادامه یافت. در زمان آقای خاتمی، با جملاتی هم چون «شما پیام دوم خرداد و رای مردم را درک نکرده اید» بسیاری از قطار دولت پیاده شدند، حال آن که لزومی نبود تا همه ی رده های مدیریتی زیر و رو شوند. در زمان آقای احمدی نژاد هم این رویکرد به نحوی در پاسخ به جایگزینی اتوبوسی مدیران در زمان آقای خاتمی ادامه یافت و وی نیز تمامی نیروهای دولت قبل را خارج و افرادی که بعضا هیچ سابقه ی مدیریتی نداشتند را جایگزین کرد. 

آقای روحانی و سخنگوی دولت و دیگر دولت مردان دولت یازدهم، بارها با تکیه بر این استدلال که از آن جا که این دولت منتخب اکثریت مردم است و آخرین نسخه از مطالبات و سلایق مردم در قالب رئیس جمهور فعلی به ظهور و بروز رسیده، پس همه باید از نظرات این دولت و رئیس جمهور تمکین کنند.

آقای احمدی نژاد هم در مصاحبه های تلویزیونی بارها به این نکته اشاره می کردند که ما منتخب مردمیم و از حق مردم دفاع می کنیم و نمی گذاریم که صاحبان زر و زور و تزویر، نظر مردم را که همان نظر منتخبشان یعنی من هستم نادیده بگیرند.

ادبیات «من منتخب اکثریتم، پس حرفم وحی منزل است» تازگی ندارد ولی قطعا در هیچ دوره و دولتی، نباید در مقابل آن سکوت کرد.

۲- رئیس جمهورم؛ پس باید ابر و باد و مه و خورشید و فلک تاییدم کنند

این که رئیس جمهوری بخواهد یا سعی کند همه را راضی کند یا راضی نگاه دارد، هیچ عیبی محسوب نمی شود، بلکه به شرطها و شروطها حسن هم می تواند تلقی شود، اما اگر این سعی و تلاش به توقع تبدیل شود، باعث نارضایتی مردم و خواص از دولت خواهد شد.

مثلا این که رئیس جمهور در دانشگاه تهران به مناسبت آغاز سال تحصیلی سخنرانی کند و بگوید که چرا اساتید دانشگاه که باسوادند از ما دفاع نمی کنند، از اساس توقعی نابه جاست. مگر همین طیف در زمان ریاست جمهوری رئیس جمهور قبلی، نمی گفتند که دانشگاه و قشر تحصیل کرده، مجیزگوی احدی نیست و اتفاقا ژست انتقاد خود را همواره حفظ خواهد کرد؟ مگر طیف روشنفکر، مهم ترین ویژگی خود را پیشرو بودن در انتقاد نمی داند؟ پس چرا وقتی این طیف مسلط می شوند و زمام دار امور، توقع دارند که اساتید دانشگاه به عنوان روابط عمومی شان از آن ها دفاع کنند؟ مگر ما این قدر فهم و تعمق برای اساتید دانشگاه قائل نیستیم که اگر حسنی را ببینند، بدون سفارش یا توصیه، خودشان بنا بر تخصص و دلسوزی، حمایت می کنند، همان طور که اگر دفاع نکنند یا نقد بکنند هم بی دلیل نیست.

آقای احمدی نژاد هم در سخنرانی های مختلف با قلب واقعیت، مدام تکرار می کردند که همه مخصوصا نخبگان و اساتید دانشگاه، حامی نظرات و عملکرد این دولت هستند.

ادبیات گذشته که دور از واقعیت بود غلط و ادبیات امروز که متوقعانه هست هم غلط است.

۳- رئیس جمهورم؛ پس از من انتقاد کنید، اما در فروع نه اصول، تا ثابت شود من چقدر عاشق آزادی بیانم

ژست بسترساز آزادی بیان بودن، از علاقه مندی های همه ی دولت هاست. این که به وجه گفتمانی غالب یک دولت تبدیل شود یا نشود بحث دیگری است،‌ اما رئیس جمهوری نداریم که ژست بهبودبخشی وضعیت آزادی بیان و انتقاد در عرصه های مختلف کشور،‌ برایش علی السویه بوده باشد، اما دولت فعلی را به عنوان دولتی می شناسیم که با شعارهای از این جنس و به اصطلاح عامیانه، با ویژگی باز کردن فضا خود را به مردم معرفی کرد و از آن ها رای گرفت. این که رئیس جمهور در ادبیات سخنرانی هایش سعی می کند در همه جا، از دانشگاه ها گرفته تا صدا و سیما، اعلام کند که باید آزادی بیان باشد و آزادی بعد از بیان هم باشد و هیچ کس حق ندارد دیگری به جرم هم نظر نبودن با او محدود کند، تعابیر آشنایی است، اما وقتی یکی از مهم ترین دغدغه های دولت، می شود پایین کشیدن فتیله ی فلان برنامه ی تلویزیونی و امنیتی کردن فضای رسانه ای کشور، با آن شعارها مغایرت دارد و این تناقض، نشان دهنده ی نمونه ی دیگری از ادبیات شعارگونه است.

آقای احمدی نژاد هم بارها موکدا می گفت هر کس درباره ی من هر چه می خواهد بنویسد دارد می نویسد و همه دارند به ما فحش می دهند و ما هیچ نمی گوییم، اما در عمل همه شاهد بودیم که وی و اطرافیانش از جمله محمدرضا رحیمی، یکی از رویکردهای جدی شان در دولت دهم، این بود که مخالفان را با شکایت و برخوردهای قضایی و امنیتی، از میدان خارج کنند.

ژست انتقاد دوستی یا زنده باد مخالف من،‌ ذاتا خطا نیست، اما وقتی فقط جهت ظاهرسازی است و در باطن سپر در مقابل نقد در دست دارند، نوعی نفاق است.

۴- رئیس جمهورم؛ پس خودم و اطرافیانم خط قرمزند

ادبیات آقای احمدی نژاد، اگرچه معمولا دوست داشتنی نبود، ولی صریح بود. مثلا بارها وی تاکید کرده بود که حرف مشایی حرف من است و خط قرمز من کابینه ام هستند. این گفته ی باطل چون صریحا مطرح شده بود، تکلیف بسیاری از مردم و سیاست مداران را با وی مشخص کرد و از آن پس، آقای احمدی نژاد هم بدل شد به خط قرمز بسیاری از مردم و سیاسیون،‌ اما دولت فعلی در ادبیات رسمی اش هیچ گاه با این رویکرد عمل نمی کند، اگرچه در عمل خط قرمز این دولت هم در عمل کابینه هستند. نشان به آن نشان که بارها به بهانه هایی مانند حفظ امنیت ملی و مصالح نظام با رسانه هایی برخورد شده است که با دولت ساز مخالف کوک کرده بودند (اگرچه نگارنده، قرابت گفتمانی با طیف موسوم به دلواپسان ندارد).

ادبیات صریح ولی گزنده، بهتر است از ادبیات دوپهلو ولی دلنشین. اگرچه در برخی مسائل، رئیس جمهور سابق هم صداقت و صراحت به خرج نمی داد که در مورد انتهایی مبسوط تر شرح داده می شود.

۵- رئیس جمهورم؛ پس به سبک رونالدینهو به راست نگاه می کنم و به چپ پاس می دهم

ادبیات فرافکنانه، یکی از مضرترین، فراگیرترین و فراجناحی ترین معایب رئیس جمهور فعلی و سابق است. ادبیاتی که در آن به جای حل مساله های داخلی، گریز می زنیم به مسائل خارجی جهت پراکنده شدن حواس مردم و رسانه ها. زمانی که دغدغه ی مردم مسائل داخلی است،‌ ما مسائل خارجی را طرح کنیم. زمانی که دغدغه ی مردم حول مذاکرات و سیاست خارجی است، ما سخنرانی کنیم درباره ی دعواهای جریان های سیاسی داخلی.

کسانی که اندکی هم با فوتبال آشنایی داشته اند، به یاد دارند که یکی از مهم ترین ترفندهای رونالدینهو، کاپیتان سابق تیم ملی برزیل و بارسلونا و بهترین بازیکن اسبق جهان، روشی داشت در پاس دادن که مثلا سمت راست را نگاه می کرد و به سمت چپ پاس می داد. این روش در ورزش بسکتبال هم مشاهده می شود. متاسفانه رؤسای جمهور فعلی و سابق، شدیدا به این روش معتقد و از آن بهره می برند و حتی در مواردی دیده شده که وقتی فشار شدیدی روی رئیس جمهور است در مورد موضوعی خاص، به جای حل آن موضوع یا توضیح درباره ی آن، رئیس جمهور اقدام می کند به منحرف کردن اذعان عمومی از یک موضوع اصلی به یک موضوع فرعی.

هرچقدر بازی به سبک رونالدینهو در فوتبال دوست داشتنی و نشانه ی نبوغ است، در سیاست نشانه ی بی صداقتی و مسئولیت ناپذیری است.

۶- رئیس جمهورم؛ پس مجلس مراقب باشد وگرنه مردم را مقابل نمایندگان مردم قرار می دهم

در ادبیات دولت قبل و رئیس جمهور سابق، هر ماه نیش و کنایه هایی چه توسط شخص آقای احمدی نژاد و چه توسط اعضای هیات دولت، به مجلس زده می شود. این برخوردها از کنایه و طعنه فراتر رفت و در برخی از موارد، به تخطئه ی جایگاه مجلس منجر شد، تا این حد که آقای احمدی نژاد در یک سخنرانی، صریحا اعلام کردند که مجلس در راس امور نیست و امام خمینی (ره) در نظام نخست وزیری منظورشان چنین بوده است.

دعواهای پی در پی مجلس و دولت و تحت فشار قرار گرفتن مجلس بین اتخاذ موضع حق و برخورد قانونی با تخلفات دولت و یا مماشات کردن با دولت جهت حفظ آرامش کشور و احترام مجلس (که از جانب دولت حفظ نمی شد)، باعث شد تا همواره هم چون استخوان در گلو و خار در چشم با رئیس جمهور سابق برخورد کند.

اگرچه رئیس جمهور فعلی، از آن جا که خود از نمایندگان مجلس بوده، الحق و الانصاف جوانبی را رعایت می کند که رعایتش در زمان دولت قبل، یک آرزو و رویا بود، ولی آن وجه صراحت ولو با وقاحت رئیس جمهور سابق در حال حاضر بدل شده به تعارف توام با پنبه سر بریدن رئیس جمهور کنونی.

مثلا مواضعی از این دست که مجلس باید بداند که رئیس جمهور فعلی، حاصل آخرین نسخه از مطالبات مردم است و باید به نظر مردم احترام بگذارد، در مواقع مختلف،‌ چه در تابستان ۹۲ و چه در ایام معرفی وزیر علوم،‌ تحقیقات و فناوری به مجلس، بارها توسط افراد مختلف هیات دولت شنیده شد.

حال آن که اصل تفکیک قوا ایجاب می کند که هر قوه مستقلا نظر خود را اعمال نماید؛ مضاف بر این که اگر رئیس جمهور منتخب مردم است، نمایندگان مجلس هم منتخبین مردمند و بر اساس قانون اساسی،‌ مجلس وظیفه ی نظارت بر دولت را هم دارد.

ادبیات قهر و جدل با مجلس، هم در دولت قبل و هم فعلی مشهود است، اما جنس دعوای دولت قبلی، از نوع به رسمیت نشناختن مجلس و تحقیر است و جنس منازعات دولت فعلی با مجلس، از جنس هوشمندانه و با پنبه سر بریدن است، به نحوی که مردم در دل بگویند که این مجلسی ها نمی گذارند دولت کار خود را پیش ببرد.

۷- رئیس جمهورم؛ پس در زمان من تمامی آمارها و شاخص های اقتصادی، با دم مسیحایی من رو به رشدی فزاینده و بی سابقه است

آمار و ارقام عجیب و غریب، یکی از معضلاتی است که در زمان هر دو رئیس جمهور اخیر، نقل محافل اقتصادی و بازار و جامعه بوده است. ادبیات هر دو رئیس جمهور در این باره، موضعی از بالا و ظفرمندانه بود که گویی بهترین وضع اقتصادی در زمان آن ها رخ داده است. فاصله ی بین آمارها و احساس مردم از وضعیت اقتصادی، در هر دو دولت هم خوانی نداشته است. ناظر به صحبت های اخیر رئیس جمهور درباره ی عبور از رکود، رشد محسوس، به صفر رسیدن تورم و امثالهم، باید گفت که این ادبیات که اگر کسی منصف است باید رشد را تایید کند، تازگی ندارد، ولی به زور نمی توان مردم را قانع کرد که وضع اقتصاد رو به رشد است، چرا که این رشد از چرخه های عظیم صنعتی معنا پیدا می کند تا سفره های مردم و اوضاع بازار.

خبر خوش های اقتصادی چه در دولت فعلی و چه قبلی، الزاما با برداشت مردم و حتی بسیاری از صاحب نظران، مطابقت کامل ندارد و تا زمانی که یک منبع و مرجع آماری غیر دولتی در کشور وجود نداشته باشد، نمی توان از رئیس جمهوری گله کرد که چرا آمارها را به نفع خود مصادره و تفسیر به رای می کنی.

۸- رئیس جمهورم؛ پس خواهی نشوی رسوا، هم رنگ رئیس جمهور شو وگرنه بی سوادی و باید بروی به جهنم

واقعیت این است که هر دولت، معتقد است که چون با رای مستقیم اکثریت مردم بر مسند قدرت تکیه زده است، پس همه باید با او همراه شوند، حال آن که چه از حیث ایدئولوژیک و چه از منظر قانون اساسی، قوای دیگر و نیز جریان های سیاسی دیگر، هیچ جبری ندارند که با دولت مستقر هم نوا شوند. یک جریان می تواند بگوید که مثلا نگاه فرهنگی ما با دولت فعلی موافق نیست، پس نقدش می کنیم، یک شخصیت سیاسی می تواند بگوید که مثلا من می خواهم رئیس جمهور بعدی باشم، پس سعی می کنم به طرح معایب دولت بپردازم و قوه ی قضائیه یا مقننه می توانند بگویند که مثلا چون تخلفی رخ داده، ما فلان وزیر را استیضاح می کنیم.

در چهار سال دوم آقای احمدی نژاد و بعد از فتنه ی ۸۸، عملا بخش عمده ای از رقبای سیاسی وی و دولتش حذف شدند و از این رو شرایط سال ۸۸ آقای احمدی نژاد با شرایط سال ۹۲ آقای روحانی بسیار متفاوت است، اما با لحاظ کردن این تفاوت، اگر در مقام مقایسه بر آییم، آقای روحانی خیلی ضربتی تر، چکشی تر و گازانبری با مخالفانش برخورد کرده و هنوز یک سال از عمر دولت نگذشته بود که آن ها را بی سواد، بدون شناسنامه، تازه به دوران رسیده خواند و سپس نظر مخالفان را به جهنم حواله داد. 

این ادبیات هراس زده و هراس انگیز، به نحوی بعضا غیر قابل هضم، مخالف ستیز و منتقدکش است ولی ریشه در عصبیت یا خشم ندارد، بلکه یک استراتژی است.

بعضی از تحلیلگران از جمله آقای محمود سریع القلم، معتقدند که رئیسج جمهور باید بعضی اوقات عصبانی شود. فارغ از درستی یا غلطی این نظر این استاد دانشگاه که از مشاورین دولت هم بوده،‌ اگر ملهم از تعالیم روانشناختی تحلیل کنیم، اتفاقا اگر یک رئیس جمهور خنده رو، شیک، متجدد، با گرایش های نزدیک به اصلاح طلبان،‌ عصبانی شود و داد بزند، نه تنها ممکن است مردم از وی دفع نشوند، بلکه چون او را پیش از این آرام و خنده رو می دیده اند، بیشتر گوش هایشان تیز می شود که چه شده که او این گونه بر آشفته و شمشیر از نیام برکشیده و می خواهد از سر از تن عده ای جدا کند؟ و با خود خواهند گفت: خب حتما حق دارد! بنده خدا چه بر او گذشته که این گونه به هم ریخته و بغض خود را بیرون ریخته است! خب بروید به جهنم! راست می گوید رئیس جمهور!

سنت الهی است که تهمت هیچ گاه پایدار نخواهد ماند، ولی این که ادبیات خشن یک رئیس جمهور الزاما با برخورد منفی مردم مواجه شود، کاملا غلط است، «اون ممه رو لولو برد و شما چی چی هستین و شما کی کی هستین» گرفته تا «بروید به جهنم و اون هایی که از منابع خاص تغذیه می شن و بی سوادن و شناسنامه ندارن»، متاسفانه یا خوشبختانه معمولا توسط مردم دفع نمی شود. مردم معمولا این جملات را به معنای اعلام یک خبر تلقی می کنند، نه به عنوان جمله ای که خلاف اخلاق اسلامی است؛ یعنی می گویند بی سوادها برای دولت مشکل ایجاد کرده اند و دولت هم بر دهان آن ها کوفته، نمی گویند که چرا دولت با منتقدانش این گونه برخورد کرده است. اما در طولانی مدت،‌ همان مردم هم صدا با ادبیات منتقدستیز دولت، می شوند منتقدان دولت و اتفاقا همان رفتار را هم به عنوان معایبتش به شمار می آورند.

رویکرد «توهین خوب است اما به مقدار لازم و عصبانیت و هتاکی گاهی هم مفید به نظر می رسد»، در کوتاه مدت موثر است،‌ اما در بلند مدت به سرنوشت تمامی تفکرات ماکیاولیستی و پراگماتیستی دچار می شود.

۹- رئیس جمهورم؛ پس موقع تبلیغات شعارهای نشدنی می دهم، رای که آوردم، می گویم نمی گذارند و نمی شود و نمی خواهند بشود

شاید بتوان به ضرس قاطع، مهم ترین وجه مشترک روسای جمهور ما را،‌ فرافکنی در ناتوانی عمل به وظایفشان دانست. این که رئیس جمهوری،‌ علیه کسانی که سنگ اندازی می کنند موضع گیری کند، اصلا عجیب یا ناپسند نیست، ولی اگر این جنس مواضع، به شاه جمله ی مواضع یک رئیس جمهور بدل شود،‌ آغاز انحراف و فرافکنی است. 

آقای خاتمی در هشت سال ریاست جمهوری اش،‌ بارها می گفت که برای من هر پنج روز یک بار بحران می آفرینند و گروه های فشار نمی گذارند ما کار کنیم. آقای احمدی نژاد هم با فوبیای هاشمی که در جامعه درست کرده بود،‌ هر کم و کاستی که در عملکرد خود و تیمش بود را متوجه باندهای فساد و زر و زور و تزویر با محوریت آیت الله هاشمی رفسنجانی می کرد. آقای روحانی هم از چند ماه بعد از آغاز استقرار،‌ شروع کرد به متهم کردن منتقدانش و رونمایی از غول دلواپسان تا تمامی مشکلاتی که بر سر راه دولت قرار می گیرد را به دلواپسان و منتقدانش نسبت دهد.

شعارهای عجیب و غریبی که تحققش از ابتدا عمل به آن ها از ابتدا محل سوال جدی است، یکی از ترفندهای رایج انتخاباتی در کشور ماست و وقتی فرد پیروز در انتخابات، قادر به تحقق وعده هایش به مردم نیست، به جای تلاش بیشتر، اصلاح یا تعدیل شعارهایش یا عذرخواهی از مردم جهت عدم عمل به شعارهایش، شروع می کند به توجیه و این که نگذاشتند، نشد و نمی خواهند بشود. این روش اصلا نوظهور نیست و پیرو همین مسبوق به سابقه بودن آن،‌ رهبر انقلاب در آخرین سخنرانی پیش از انتخابات ریاست جمهوری ۹۲ و در سالگرد رحلت حضرت امام (ره)، فرمودند:

" ...بعد هم وعده های نشدنی ندن! من به نامزدهای گوناگون عرض می کنم؛ جوری حرف بزنید که اگر در خرداد سال آینده، نوار امروز شما رو جلوی خودتون گذاشتن یا پخش کردن شرمنده نشین.

جوری وعده بدید، که اگر چنان چه اون وعده رو بعدا به رخ شما کشیدن، مجبور نباشین تقصیر گردن اینو اون بندازید که نگذاشتن، نشد! کاری رو که می توانید انجام بدین، [وعده بدین]!… "

حرف آخر:

یکی از بارزترین مظاهر جمله ی «ظاهر مردم باطن مسئولان است» و حدیث «الناس علی دین ملوکهم»، همین است که ادبیات یک رئیس جمهور، نه تنها در ادبیات مردم تاثیری عمیق و وسیع می گذارد، بلکه در وجوه دیگری هم چون نگرش، جهان بینی و در دستگاه محاسباتی خواص و عوام هم اختلالاتی ایجاد می کند که بعضا غیر قابل بازگشتند یا لا اقل صعب العلاجند.